Το κείμενο αποτελεί μια προδημοσίευση από ομότιτλη εργασία με υποσημειώσεις του συγγραφέα για το περιοδικό «Σερραϊκά Σύμμεικτα» της ΕΜΕΙΣ που ο νέος τόμος του προβλέπεται να κυκλοφορήσει το 2021.
Του Βασιλείου Γιαννογλούδη, Αντιπροέδρου ΕΜΕΙΣ και καθηγητή 4ου Λυκείου Σερρών
Α΄ ΜΕΡΟΣ
Αυτή την περίοδο ολοκληρώνονται 200 χρόνια από την έναρξη της Ελληνικής επανάστασης και σε όλη την Ελλάδα γίνεται προσπάθεια επιστροφής και επανεκτίμησης του αγώνα απελευθέρωσης (τοπικού και συνολικού) από τον Οθωμανικό ζυγό, της δημιουργίας του νέου ελληνικού κράτους, της πορείας καθώς και της προοπτικής του. Ο Ν. Σερρών θα συμμετέχει στην παραπάνω προσπάθεια. Όμως, σε σχέση με την τοπική επαναστατική κίνηση του 1821, οι Σερραίοι συμμετείχαν και με ποιον τρόπο στον αγώνα του γένους για την απελευθέρωση του; Ένα κρίσιμο και επίκαιρο ιστορικό ερώτημα. Η συντριπτική πλειοψηφία των Σερραίων αν τους τεθεί αυτό το ερώτημα είμαστε βέβαιοι ότι θα απαντήσουν θετικά. ότι δηλ. συμμετείχαν και θα δώσουν το παράδειγμα του Εμμανουήλ Παπά και της οικογένειάς του. Είναι όμως αυτή η πλήρη αλήθεια; Στην εργασία αυτή θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε τις ιστορικές στιγμές της προετοιμασίας της επανάστασης και να τεκμηριώσουμε τη συμμετοχή ή μη των Σερραίων σ’ αυτήν.
Από Σεπτέμβριο του 1814 με τηνίδρυση της Φιλικής Εταιρείας (Φ.Ε.) στην Οδησσό, αρχίζει να υλοποιείται η επιθυμία του ελληνικού γένους για την απαλλαγή του από τους δυνάστες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, στηριζόμενοι αποκλειστικά σε ίδιες δυνάμεις.
Αν και στα πρώτα χρόνια η δράση της Εταιρείας είναι σε στενό κύκλο και με μέτρα αυστηρά συνωμοτικά, αρχίζουν να γίνονται αντιληπτά τα επαναστατικά σημάδια από τους πληροφοριοδότες των τοπικών οθωμανικών αρχών και στη συνέχεια αυτά να φθάνουν στον τότε Σουλτάνο Μαχμούτ Β΄.
ΦΥΓΗ ΚΑΙ ΜΥΗΣΗ ΕΜΜ. ΠΑΠΑ
Έτσι το καλοκαίρι του 1817 ο Σουλτάνοςέχοντας πληροφορίες από διάφορα μέρη του ευρωπαϊκού τμήματος της αυτοκρατορίας του κάλεσε στην Κωνσταντινούπολη τους ισχυρούς μπέηδεςκαι διοικητές πρωτευουσών επαρχιών ενημερώνοντας τους για την προσπάθεια της εξέγερσης των Ρωμιών καιέδωσε σε αυτούς εντολή ναθανατώνουν τους τοπικούς ηγέτες των Ελλήνων που επαναστατούν.
Αποτέλεσμα των παραπάνω ήταν να οργανωθεί σχέδιο δολοφονίας τουΕμμανουήλ Παπά από τον μεγαλοκτηματία Σερρών Κιαζήμ Μπέη και τον διοικητή Γιουσούφ Πασά γιατί αφ’ ενός μεν ο Εμμανουήλ Παπάς έλεγχε τις άδικες αποφάσεις του εναντίον των Ελλήνων και αφ’ ετέρου και οι δύο είχαν δανεισθεί μεγάλα ποσά από τον Παπά και δυσκολευόταν ή δυσφορούσαν στην αποπληρωμή τους.
Το σχέδιο αποκαλύπτεται στον Παπά και αποφεύγει τη σχεδιασμένη δολοφονία, όμως η παραμονή του στα Σέρρας γίνεται εξαιρετικά επικίνδυνη. Για το λόγο αυτό τονΟκτώβριο του 1817 εγκαταλείπει την οικογένεια και τις τοπικές επιχειρήσεις του και κρυφά μετακινείται στην Κωνσταντινούπολη ώστε μαζί με τη σωτηρία της ζωής του, να διεκδικήσει το ποσό ή μέρος του οφειλόμενου ποσού. Το 1818 αποκτώντας οι Φιλικοί αυτοπεποίθηση για τις κινήσεις τους μεταφέρουν την έδρα της Φ.Ε. στην Κωνσταντινούπολη και αρχίζει η οργάνωση να αναπτύσσεται με ραγδαίο ρυθμό. Ο Παπάς συνδέεται με τον Κωνσταντίνο Παπαδάτο που ήδη από το Φθινόπωρο του 1819 είχε γίνει μέλος της Φ.Ε. και αργότερα άνθρωπος της εμπιστοσύνης του Αλ. Υψηλάντη. Ο Παπαδάτος μυεί τον Εμμανουήλ Παπά στις 21 Δεκεμβρίου του 1819 στην Φ.Ε. και αργότερα ενημερώνει τον Αλ. Υψηλάντη για τον πόθο του Παπά να συμβάλει στην απελευθέρωση του γένους.
Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΣΕΡΡΩΝ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΙΛΙΚΩΝ
Στις Σέρρεςστις 15 Αυγούστου 1818 γίνεται μέλος της Φιλικής Εταιρείας ο Μητροπολίτης Σερρών Χρύσανθος από τον οπλαρχηγό Ιωάννη Φαρμάκη που είχε διαδραματίσει «εξουσιαστής και διοικητής της πολιτικής και πολεμικής» επαρχίας Σισιανουπόλεως (Κοζάνης) καιείχε γίνει επίσης μέλος της Φ.Ε. από τις 2 Αυγούστου του 1817.
Ο Φαρμάκης μύησε στη Φ.Ε. από τις Σέρρες δύο αδελφούς εμπόρους (με καταγωγή από ΖεληνίτζαΑγράφων) τους: Αστέριο Γ. Σκανδάλη στις 7 Οκτωβρίου του 1818 καιΑθανάσιο Γ. Σκανδάλη στις 14 Νοεμβρίου του 1818. Εικάζουμε επειδή δεν έχει γίνει γνωστή η συμμετοχή τους στον αγώνα από πηγές, ότι έπαιξαν μυστικό ρόλο διοικητικό (μεταφορά μηνυμάτων Μητροπολίτη, Φαρμάκη και Φιλικής Εταιρείας) και οικονομικό (συλλογή χρημάτων οικονομικής ενίσχυσης του αγώνα από Σερραίους προύχοντες και μεταφορά των χρημάτων στην Αρχή ή και διαχείρισης με την αγορά πολεμικών εφοδίων και βοηθητικών υλικών).
Από επιστολή της Φ.Ε. προς τον Επίσκοπο Σερρών, που αποτελούσε απέναντι στις οθωμανικές αρχές τον ηγέτη όλων των Σερραίων Ελλήνων, καθώς και από διάφορες ιστορικές πηγές(που θα παρατεθούν στη συνέχεια) μπορούμε να συμπεράνουμε τις δράσεις του, όσο αφορά τις οργανωτικές προσπάθειες για την επανάσταση στην ευρύτερη περιοχή των Σερρών αλλά και την προσπάθεια «…να συνδράμωμενόλαις δυνάμεσι και να δείξωμεν εις του κόσμου το ευρυχωρότατονθέατρον ότι οι Έλληνες ακόμη ζώσιν»:
1) Την ενημέρωση των Σερραίων δημογερόντων και γενικά των εμπόρων και ευκατάστατων για την ύπαρξη της Φ.Ε. και για την ανάγκη της οικονομικής συνδρομής της «ίνα διά αυτών των χρημάτων δυνηθώμεν όσον τάχιστα να κινήσωμεν την μηχανήν μας».
2) Την ενημέρωση και συγκρότηση ανάλογου δικτύου ενημέρωσης, συνδρομών και ετοιμότητας των Σερραίων στα χωριά και κωμοπόλεις της επαρχίας Σερρών.
3) Την διαχείριση των οικονομικών μέσων που συνέλεγε από τους ομογενείς για τον επαναστατικό αγώνα.Ένα παράδειγμα αποτελεί η οικονομική ενίσχυση του Παπά, που απέστειλε από την Κωνσταντινούπολη την ημέρα της επίσημης μυήσεώς του [21 Δεκεμβρίου 1819] προς τον Χρύσανθο. Σε σχετική επιστολή ο Παπάς αλληγορικά αναφέρει ότι δίνει τα χρήματα για την Σχολή του Πανελληνίου (δηλ. την οργάνωση του αγώνα της Επανάστασης) και πιο συγκεκριμένα ότι: «Περί πλέον ο πατριωτισμός με υπαγορεύει να ενθυμηθώ και την δημιουργουμένην και μάλλον ήδη ενεργουμένηνΣχολήν της Πατρίδος· διό και προσφέρω κατά το παρόν διά χειρός του Κωνσταντίνου Παπαδάτου γρόσια χίλια (No 1.000), ως προοφειλομένηνσυνδρομήνβοηθητικήν προς αυτήν, και ότε τύχη αγαθή βεβαιωθώ εις την μείζονα αποκατάστασιν και εκτέλεσιν αυτής της Σχολής του Πανελληνίου, υπόσχομαι το κατά δύναμιν όλην να συνεισφέρω, προς καταρτισμόναυτής».
4) Την επικοινωνία με την Αρχή της Φ.Ε. και με ενδιάμεσους Φιλικούς.
5) Την προστασία και στήριξη της οικογένειας του Εμμ. Παπά από τη στιγμή της απομάκρυνσής του. Αυτό το είχε ζητήσει και ο ίδιος ο Εμμ. Παπάς με την αναφερθείσα επιστολή του μάλιστα αναφέρει για τον «αισχροκερδή διοικητή» Σερρών: «Αλλά μ’ όλον οπού δεν τον κατέτρεξα εις τας καταχρήσεις του, παρά μόνον βιασμένος έλαβα το ήμισυ του δικαίου μου και ευκολίας τυχούσης να ζητήσω άλλοτε και ταμένοντα, αυτός πάλιν, ως αγνώμων και κακοποιός, έβαλε κρυφίως και μου έκαψαν την οικίαν μου, και επομένως καιροφυλακτεί ναδολοφονήση και τα τέκνα μου».
6) Στην προμήθεια,διακίνηση και αποθήκευση οπλισμού σε επιλεγμένους χώρους καθώς και εφοδίων και γενικά όλων των απαραίτητων υλικών για την έναρξη της επαναστατικής περιόδου.
7) Στον αναλαβόντα θέση Γενικού Εφόρου Αλ. Υψηλάντη ο ίδιος και οι επιρροές του «ίνα παρέχωσιν το προσήκον σέβας και ευπείθειαν εις τας οδηγίας της αυτού Εκλαμπρότητος, καθότι άνευ υπακοής πολιτική κοινωνία ου συνίσταται».
Στα Σέρρας σπουδαίο επίσης ρόλο για την οργάνωση και την πολεμική προετοιμασία της επανάστασης έπαιξαν και οι εξής Φιλικοί:
Πρώτος ο Νικόλαος Κασομούλης (γεννηθείς το 1795)που όπως ο ίδιος αφηγείται μυήθηκεστα της Φ. Ε.στη Σμύρνη [Φεβρουάριο 1821], όπου είχε αποσταλεί από τον πατέρα του Κώστα για εμπορικούς λόγους. Όταν επέστρεψε από το ταξίδι του συναντήθηκεμε τον Μητροπολίτη Χρύσανθο και τους επισημοτέρους των Σερρών … «διότι είδαν, ότι ήμην της Εταιρείας, όπου ήτον και αυτοί όλοι…».Ο Κασομούλης σε ηλικία 26 χρονών ήταν προφανώς άπειρος στην πολεμική οργάνωση. Δυστυχώς ο έμπειρος οπλαρχηγός Ι. Φαρμάκης, που οργάνωσε την περιοχή, ίσως αυτός θα έπρεπε να ακολουθεί τον Εμ. Παπά ή να είναι στα Σέρρας στο πλευρό του Επισκόπου, συμμετείχε στις δυνάμεις του Αλ. Υψηλάντη. Ευτυχώς ο Κασομούλης μύησε και τον πατέρα του Κωνσταντίνο, ο οποίος παρά τις αρχικές του επιφυλάξεις, ανέλαβε οργανωτικά θέματα πολεμικής φύσεως.
Δεύτερος, άγνωστος στην τοπική ιστορία, είναι ο ιατρός Ευάγγελος Μεξικός. Αυτός ως απεσταλμένος Φιλικός ενημέρωσε την Μονή Εικοσιφοίνισσας για τα της Φιλικής Εταιρείας και την έπεισε να συμμετέχειστον αγώνα. Αργότερα ο Μεξικόςακολούθησε τον Εμμ. Παπά στην επανάσταση στη Χαλκιδική.Έτσι γίνεται ευνόητο το γιατί ο πατήρ Κασομούλης«…εδιορίσθη να προκαταλάβη το μοναστήριονΗλιόκαλην(στο χειρ. ελαιοκάλην) έξωθεν των Σερρών και να συλλέξηστρατιώτας, παλαιούς φυγάδας να τους βαστά έως να έλθη η ώρα. Πρόθυμος ο πατήρ εις τα τοιαύτα, άφησεν την δουλειάν του και τίποτες άλλο δεν εφρόντιζεν παρά πως να οχυρώση<το μοναστήριον> και πόθεν μέλλουν να κινηθούν».
Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
Μετά την ανάληψη της αρχηγίας της Φ.Ε. από τον Αλ. Υψηλάντητον Απρίλιο του 1820 άρχισε η συγκρότηση του γενικού σχεδίου της ελληνικής επαναστάσεως. Έτσι ο Αλ. Υψηλάντης συγκρότησε τακτικό στρατό και έκανε επίθεση από τα Βόρεια Ανατολικά σύνορα του ευρωπαϊκού τμήματος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Β.Α. Ρουμανία) με κατεύθυνση τα Βαλκάνια. Ο Αδελφός του Δημήτριος Υψηλάντης διορίσθηκε Αρχιστράτηγος των δυνάμεων της Πελοποννήσου. Ο Εμμ. Παπάς πληρεξούσιος αρχηγός των δυνάμεων Μακεδονίας με σκοπό την κατάληψη της Θεσσαλονίκης. Ανάλογες ήταν και οι ενέργειες για τις υπόλοιπες περιφέρειες Ηπείρου, Στερεάς Ελλάδος, Θεσσαλίας και τις νησιωτικές περιοχές.
Ο Αλ. Υψηλάντης στις 24/2/1821 κυκλοφόρησε από το γενικό στρατόπεδο του Ιασίου την επαναστατική προκήρυξη «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος», η οποία θεωρείται από τους ιστορικούς η έναρξη της ελληνικής επανάστασης στις παραδουνάβιες περιοχές. Η προκήρυξη που απευθύνεται σε όλους τους Έλληνες, τους καλεί να ξεσηκωθούν και αναφέρεται στους αγώνες που έκαναν οι ευρωπαϊκοί λαοί για να διώξουν τους τυράννους τους. Ειδικότερα σ’ αυτήν αναφέρονται: «Η ώρα ήλθεν, ω Άνδρες Έλληνες!… Η Πατρίς μας προσκαλεί!… Ας κινηθώμεν λοιπόν με εν κοινόν φρόνιμα, οι πλούσιοι ας καταβάλωσιν μέρος της ιδίας περιουσίας, οι ιεροί ποιμένες ας εμψυχώσωσι τον λαόν με το ίδιόν των παράδειγμα, και οι πεπαιδευμένοι ας συμβουλεύσωσιν τα ωφέλιμα…».
Για την περιοχή της Μακεδονίας ο Πέννας αναδημοσιεύει μια πολύτιμη επιστολή που διέσωσε ο ιστορικός Ι. Φιλήμων,στο βιβλίο τουΔοκίμιον της Ελληνικής Επαναστάσεως,εκδ. 1859, σύμφωνα με την οποία ο Αλ. Υψηλάντης ως ηγέτης της Φ.Ε. και της Επανάστασης στις 8 Οκτωβρίου του1820 απευθύνεται στον Εμμανουήλ Παπά και του λέει: «Ακούσατε λοιπόν τας συμβουλάς του κυρίου Παπαδάτου, όστις είναι διωρισμένος να σας δείξη, εις τί πρέπει να ενεργήσητε, και στεφάνους αειθαλείς της ευκλείας θέλει ετοιμάση η πατρίς διά την αξιοσέβαστον κεφαλήν σας». Και ο Παπάς τις ακολουθεί κατά γράμμα.
Πριν αναφέρουμε τις κινήσεις του Παπά αξίζουν να αναφερθούν μερικά γεγονότα ή φήμες τα οποία χωρίς αξιόλογες πηγές αίρονται μεταξύ πραγματικότητας και θρύλου, αλλά πάντως δίνουν μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής. Το πρώτο είναι η προσπάθεια του Σερραίου ήρωα να οργανώσει απόπειρα δολοφονίας του ίδιου του Σουλτάνου μέσα στο παλάτι, η οποία τελικά δεν τελεσφόρησε. Το δεύτερο η φήμη που διέσωσε ο Γ. Καφταντζής από κατασχεμένο γράμμα στα αρχεία της Αυστριακής αστυνομίας, σύμφωνα με το οποίο αποστολέας με ψευδώνυμο Πόκοβιτς έγραψε στο Βουκουρέστι στις 24/3/1821: «η έκρηξη της επανάστασης στην Κων/πολη είχε ορισθεί για τις 15 Μαρτίου. Τη μέρα εκείνη ήταν η πρωτεύουσα να γίνει στάχτη, ο Σουλτάνος να πιαστεί ή να σκοτωθεί και η Θεσ/νίκη, οι Σέρρες, οι Θερμοπύλες, ο Μωριάς να έχουν ελευθερωθεί…».
Στο Β΄ μέρος: Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΠΑ ΚΑΙ Ο ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ, Η ΥΠΟΤΑΓΗ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΣΕΡΡΩΝ ΣΤΙΣ 8 ΜΑΙΟΥ 1821, ΚΡΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΤΑΓΗ ΤΗΣ 8ης ΜΑΙΟΥ 1821.
#PressGreece #ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
