του Βασιλείου Γιαννογλούδη, Αντιπροέδρου ΕΜΕΙΣ και ιστορικού ερευνητή
Το Τζαμί Μεχμέτ Μπέη (Αγιά Σοφιά) είναι κτισμένο στις νοτιοανατολικές παρυφές της πόλης, δίπλα στον χείμαρρο των αγίων Αναργύρων. Είναι από το 1938 το αρχαιότερο τέμενος των Σερρών, μετά την κατεδάφιση του Εσκί τζαμί που βρισκόταν στο χώρο απέναντι από το Δημαρχείο Σερρών και του Μπεζεστενίου. Επίσης είναι ένα από τα μεγαλύτερα σωζόμενα τεμένη στη Βαλκανική, εκτός της Αδριανούπολης. Κτίσθηκε το 1492 και από τότε λόγω του θόλου, του ύψους και της μεγαλοπρέπειάς του οι Σερραίοι το αποκάλεσαν ως «Αγιά Σοφιά», γιατί ακριβώς τους θύμιζε σε μικρογραφία την εκκλησία της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης. (Εικόνα 1)
Τις Σέρρες και το τζαμί επισκέφθηκε το 1668 ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή ο οποίος αναφέρει ότι εκτός από το τζαμί υπήρχαν στο χώρο μεντρεσές (οθωμανικό ιεροδιδασκαλείο), ιμαρέτ (πτωχοκομείο), σχολείο, λουτρά κτλ. δηλ. ένα ολόκληρο συγκρότημα κτιρίων που ήταν όλα μολυβδοσκέπαστα. Το 1808, ο άγιος Νικήτας έχοντας πάρει οριστική απόφαση να μαρτυρήσει στην πόλη των Σερρών, επισκέφθηκε το ιεροδιδασκαλείο του συγκροτήματος Μεχμέτ Μπέη και προέτρεψε νεαρό ανάπηρο Οθωμανό, να ασπασθεί το Χριστό προκειμένου να γίνει καλά. Αυτό ήταν το έναυσμα της σύλληψής του, των μαρτυρίων που ακολούθησαν και τελικά του θανάτου του από απαγχονισμό.
Στο βιβλίο του Υπουργείου πολιτισμού με τίτλο «Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα» αναφέρεται ότι: «Σήμερα η κοίτη του παραρρέοντος χείμαρρου των Αγίων Αναργύρων διέρχεται ανατολικά αυτού, αρχικά όμως ήταν δυτικά ...» [Σημ.1], αλλά δεν υπάρχει η πληροφορία για το σε ποια χρονική στιγμή άλλαξε η κοίτη του χειμάρρου. Επίσης σε απάντηση του Υπουργείου Πολιτισμού σε αντίστοιχη ερώτηση της βουλευτή Φωτεινής Πιπιλής την 19-11-2013 αναφέρονται τα εξής: «Σε μη προσδιορισμένη επακριβώς εποχή τα πλευρικά διαμερίσματα επιχωματώθηκαν σε ύψος έως και 1,50μ. Ανάλογη ανύψωση του εδάφους υπάρχει και εξωτερικά του μνημείου με αποτέλεσμα τα περισσότερα παράθυρα της κάτω στάθμης να είναι επιχωσμένα στα τρία τέταρτα του ύψους των» [Σημ. 2].
Στο άρθρο μας θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε δύο ερωτήματα που αφορούν την ιστορία του τεμένους Αγιά Σοφιά: α) πότε άλλαξε η κοίτη του χειμάρρου των Αγ. Αναργύρων σε σχέση με τη θέση του τεμένους και είχαμε την επιχωμάτωσή του και β) πότε καταστράφηκε ολοσχερώς ο μιναρές του τεμένους.
Α) Χρονολογία αλλαγής κοίτης χειμάρρου Αγ. Αναργύρων
Σε λεπτομέρεια χάρτη της πόλης των Σερρών, που σχεδίασε ο πρόξενος της Αυστροουγγαρίας στην Θεσσαλονίκη (1833–1835) Wilhelm Chambert και σήμερα απόκειται στο Τμήμα Αρχείου Πολέμου των Κρατικών Αρχείων της Αυστρίας, στη Βιέννη, παρατηρούμε ότι το χρόνο της σχεδίασης του χάρτη, το 1832, ο χείμαρρος των Αγ. Αναργύρων διέρχεται δυτικά του τεμένους Μεχμέτ μπέη (Εικόνα 2) [Σημ.3] . Επίσης ένα από τα τρία πέτρινα βάθρα της παλαιάς γέφυρας που συνέδεε τον ιστό της πόλης με το συγκρότημα του Μεχμέτ Μπέη σώζεται στο υπόγειο της οικοδομής Μπαδέκα στη διασταύρωση των οδών Μεγ. Αλεξάνδρου και Αγ. Σοφίας (Εικόνα 3).
Ενώ σε φωτογραφία του 1914 που τραβήχθηκε από το τοπογραφικό συνεργείο που έστειλε η ελληνική κυβέρνηση προκειμένου να εκπονηθεί το νέο πολεοδομικό σχέδιο της πυρπολημένης ζώνης των Σερρών από τους βουλγάρους (δημοσιεύτηκε από τον Γ. Καφταντζή στην «Ιστορία της πόλεως Σερρών και της περιφέρειάς της» [Σημ. 4] ο χείμαρρος διέρχεται ανατολικά του τεμένους (Εικόνα 4).
Επομένως την περίοδο από το 1832 έως το 1914 πρέπει να έγινε μια μεγάλη πλημμυρική παροχή στη λεκάνη απορροής του χειμάρρου των Αγ. Αναργύρων, η οποία άλλαξε τον ρου του χειμάρρου από δυτικά σε ανατολικά του μνημείου Μεχμέτ μπέη και κατάχωσε αυτό με τα φερτά υλικά του. Επίσης να αναφέρουμε ότι το μέρος που ο χείμαρρος Αγ. Αναργύρων αγγίζει την πόλη των Σερρών αποτελεί μία στενή διέξοδος των νερών που συλλέγονται από τη μεγάλη λεκάνη απορροής του χειμάρρου έκτασης 111 Km2 [Σημ. 5] και η οποία μπορεί να δώσει μέγιστη ποσότητα πλημμυρικής αιχμής έως 275 m3/s [Σημ. 6].
Σήμερα έχουμε την κατάλληλη πληροφορία για το πότε έγινε. Και αυτή η πληροφορία προέρχεται από την εργασία του Ιωάννη Μπεράτη με τίτλο «Η Πόλη των Σερρών στα τέλη του 19ου αιώνα με τα μάτια του Γκεόργκι Στρέζοφ. Παρατηρήσεις, Σχόλια, Συμπεράσματα» που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό της Ε.Μ.Ε.Ι.Σ. «Σερραϊκά Σύμμεικτα» [Σημ.7]. Ο Γκεόργκι Στρέζοφ ήταν βούλγαρος δάσκαλος που από το Σεπτέμβριο του 1890 μέχρι τον Ιούνιο 1891 δίδασκε στο βουλγαρικό παιδαγωγικό σχολείο στις Σέρρες.
Στα απομνημονεύματα που συνέγραψε την παραμονή του στην περιοχή των Σερρών και μεταφράστηκαν από τον Ι. Μπεράτη αναφέρονται τα εξής: «Το κέντρο ολόκληρου του Καζά είναι η πόλη των Σερρών, τοποθετημένη στις τελευταίες διακλαδώσεις του όρους της Βροντούς και του Μποζ-ντάγκ. Η πόλη καταλαμβάνει και του λοφίσκους Καπακλί, Λαϊλιά, μέρος των ορέων της Βροντούς. … Το πιο μεγάλο μέρος της πόλης είναι κτισμένο σε υψώματα και κοιλάδες τα οποία σχηματίζουν μια ανισόπεδη επιφάνεια. Σε δύο απ’ αυτές τις κοιλάδες, στο Τσομλέκ-ντερέ και το Κεσίς-κιοπρού σε περίοδο δυνατής βροχόπτωσης φουσκώνουν οι χείμαρροι οι οποίοι προκαλούν προβλήματα. Εκτός αυτού από τα δύο άκρα της πόλης περνούν από τα δυτικά ο χείμαρρος Κλοκότνιτσα και από τα ανατολικά ο χείμαρρος Σερρόβιτσα [Αγ. Αναργύρων]. Μόνο ο χείμαρρος Σερρόβιτσα έχει μόνιμα νερό που αρκεί για δύο νερόμυλους. Ο άλλος είναι ξεροχείμαρρος. Λόγω της καταστροφής των δασών τα εν λόγω ρέματα όταν πλημμυρίζουν μεταφέρουν πολλά χαλίκια και άμμο προκαλώντας μεγάλες ζημιές. Έτσι πριν 20 χρόνια ο χείμαρρος Σερρόβιτσα, ξεχείλισε η κοίτη του και πλημμύρισε το Τζαμί της Αγ. Σοφίας, μία θαυμάσια αρχιτεκτονική κατασκευή» [Σημ.8].
Επομένως σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Γκ. Στρέζοφ το 1870-71 πραγματοποιήθηκε η μεγάλη πλημμυρική παροχή του χειμάρρου των Αγ. Αναργύρων που, λόγω και της καταστροφής του δάσους στη λεκάνη απορροής του χειμάρρου, πλημμύρισε το τζαμί με φερτά υλικά και «ξεχείλισε» η κοίτη του δηλ. άλλαξε κατεύθυνση η κοίτη του από ελαφρά καμπυλωμένα ρέοντας στα δυτικά του τζαμιού, σε ευθεία γραμμή ρέοντας πλέον στα ανατολικά του.
Η μοίρα της εγκατάλειψης του τζαμιού της Αγιά Σοφιάς επισφραγίσθηκε το 1783, που σύμφωνα με τον Π. Πέννα «συνετηρείτο επί 291 έτη εκ των εισοδημάτων των εν Κριμαία κατακτήσεων του Αχμέτ πασά, τα οποία έπαυσαν μετά την υπό του Ρώσου στρατηγού Ποτέμκιν (1783) ανάκτησιν της Κριμαίας»[Σημ.9].
Έκτοτε το τέμενος άρχισε σιγά σιγά να παραμελείται, αν και έγιναν αρκετές προσπάθειες από τις τουρκικές αρχές για συντήρησή του. Μια από αυτές,που αξίζει να αναφερθεί γιατί δίνει έμμεσα και εικόνα για την προεπαναστατική εποχή του 1821, αναφέρει η καθηγήτρια Νεβάλ Κονούκ, η οποία στο βιβλίο της «Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα Ι», μας δίνει την πληροφορία ότι: «Στις 7 Ιουλίου 1815 το τζαμί επισκευάστηκε από τον Γιουσούφ Μπέη. Δόθηκε εντολή να μην εμποδιστεί η μεταφορά από την Κωνσταντινούπολη των φύλλων μολύβδου [Σημ.10] που ήταν απαραίτητα για την επισκευή» [Σημ.11]. Τέλος ο Γιουσούφ Μπέης, υιός του Σερραίου διοικητού Ισμαήλ μπέη, είναι ο κτήτωρ της κρήνης των μαυσωλείων των νικητών, την οποία έκτισε σε μνήμη του πατέρα του.
Ο Π. Πέννας μάς δίνει και την πληροφορία ότι «στα 1892 μετατοπίστηκε η κοίτη του χειμάρρου και μετά από προσπάθειες του τότε γραμματέα του Επαρχιακού Συμβουλίου Ιμπραχήμ Φεβρί, το τέμενος απαλλάχθηκε από την άμμο και τις πέτρες του χειμάρρου» [Σημ.12]. Όμως σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Γκ. Στρέζοφ, η κοίτη μετατοπίσθηκε το 1870-71, ενώ το 1892 θα έγινε πιθανά νέα πλημμυρική παροχή και μερική απαλλαγή του τεμένους από πέτρες και άμμο, γιατί η μεγάλη πρόσχωση του μνημείου της Αγιά Σοφιάς είναι και σήμερα στα υπόγεια ορατή (Εικόνα 5).
Β) Η καταστροφή του μιναρέ
Από την εικόνα 4 βλέπουμε ότι το 1914 (μετά τον Α΄ και Β΄ Βαλκανικό πόλεμο) είχαμε μερική καταστροφή του άνω μέρους του μιναρέ. Στις 16-4-1925 ο αρχιτέκτονας Ξενοφάνης Αιγίδης βρισκόμενος στα Σέρρας για επίβλεψη οικοδομικών έργων σχεδίασε σε πίνακα από τα ΒΑ το τέμενος Μεχμέτ μπέη με τον ελλειπή μιναρέ του πλαισιωμένο από μια ιδεατή αψίδα (Εικόνα 6, ο πίνακας ανήκει στην Βασιλεία Βογιάρη). Επίσης τον Ιούνιο του 1925 δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Το Φως» η είδηση ότι «Υπό της Νομαρχίας [Θεσσαλονίκης] εκοινοποιήθη εις τον Δήμον [Θεσσαλονίκης] διαταγή του Υπουργείου Εκκλησιαστικών περί κατεδαφίσεως των μιναρέδων της πόλεώς μας, εκτός του ευρισκομένου εις τον περίβολον του ναού Αγ. Γεωργίου» [Σημ.13].
Το 1934 τα Σέρρας επισκέφθηκε ο πανεπιστημιακός καθηγητής Ιωάννης Παπαδόπουλος για να δει και να εκτιμήσει την κατάσταση των οθωμανικών και βυζαντινών αρχαιοτήτων των Σερρών. Ο Ι. Παπαδόπουλος στην εφημερίδα «Το Φως» περιέγραψε το τέμενος της Αγιά Σοφιάς ως εξής: «κείται εκτός της περιοχής της αρχαίας πόλεως Σερρών, απαράλλακτα όπως και ο περικαλλέστατος βυζαντινός ναός του ΙΔ΄ αιώνος, φέρων το ίδιον όνομα, κείται εκτός της πόλεως της Τραπεζούντος. Το τέμενος της Αγίας Σοφίας των Σερρών εκτίσθη κατά το έτος 1492. Είναι το κομψότερον και μεγαλοπρεπέστερον των καθ’ όλην την Ελλάδα καταλειφθέντων ημίν μνημείων της τουρκικής περιόδου. Υψηλόν, φωτεινόν, ολόκληρον διά τετραγώνων πελεκητών πυριτών λίθων κτισθέν, εμποιεί αρίστην εντύπωσιν. Ο εύπετης θόλος του εδράζεται επί τεσσάρων σφαιρικών τριγώνων, καίτοι εκ του εξωτερικού ορώμενος εμποιεί την εντύπωσιν ότι ερείδεται επί πολυγώνου βάσεως. Επί του υπερθύρου της κυρίας εισόδου υπάρχει θαυμασία χρυσότευκτος αραβική επιγραφή δηλούσα τον κτίσαντα και το έτος της ιδρύσεως. Το κτίριον είναι στερεώτατον, παρ’ όλην την τελείαν εγκατάλειψιν εις την οποίαν κατεδικάσθη. Ούτε πόρτα, ούτε παράθυρο υπάρχει, το δε κάλυμμα του θόλου, καταστραφέν
εν πολλοίς, επιτρέπει την εντός των τοίχων διείσδυσιν των υδάτων» [Σημ.14].
Παρατηρούμε ότι στην περιγραφή του δεν υπάρχει αναφορά στον μιναρέ, γιατί προφανώς θα είχε κατεδαφιστεί. Η πρώτη κήρυξη του τζαμιού ως ιστορικού διατηρητέου μνημείου έγινε από την ελληνική πολιτεία στις 3-11-1936 (με το ΦΕΚ 492 τ. Α΄/7-11-1936) (Εικόνα 7)
Από την παράθεση των ανωτέρω έχουμε ένα χρονικό πλαίσιο δέκα ετών (1925-1934) κατά τη διάρκεια του οποίου συνέβη η καταστροφή του μιναρέ, με περισσότερη πιθανή την κατεδάφιση στην διετία Ιούνιος 1925- Ιούνιο 1927, λόγω και της διαταγής το 1925 του Υπουργείου των Εκκλησιαστικών, που η περιοχή εφαρμογής της δεν θα αφορούσε μόνο στο Νομό Θεσσαλονίκης.
Σημειώσεις: 1) ΥΠ.ΠΟ., Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, 2008, σ. 279.
2) Έγγραφο Υπ. Πολιτισμού και Αθλητισμού προς την Βουλή των Ελλήνων, αρ. πρωτ. ΥΠ.ΠΟ.Α./ΓΡ.Υπ./Κ.Ε./149, 19-11-2013.
3) Με προσεκτικότερη παρατήρηση του (συνολικού) χάρτη αυτού παρατηρούμε ότι τα δυτικά όρια του χειμάρρου Αγ. Αναργύρων από το ύψος του ναού Προδρομούδι μέχρι και 500 μέτρα νοτίως του μνημείου της Αγιά Σοφιάς συμπίπτουν με τα δομημένα (πρόχειρα) τείχη της πόλης που έκτισε ο τότε διοικητής της Ισμαήλ μπέης.
4) Γ. Καφταντζής, Ιστορία της πόλεως Σερρών και της περιφέρειάς της, Θεσσαλονίκη 1996, σ.299.
5) Ε. Παπαφιλίππου-Πέννου (2004): Δυναμική εξέλιξη και σύγχρονες εξωγενείς διεργασίες του υδρογραφικού συστήματος της ταφρολεκάνης των Σερρών, Διδακτορική Διατριβή Α.Π.Θ., σ. 131,132. Γενικότερα, σύμφωνα με την Ε. Παπαφιλίππου-Πέννου, η λεκάνη απορροής του χειμάρρου των Αγ. Αναργύρων αποτελεί τμήμα της δυτικής πλευράς της πρωτογενούς λεκάνης απορροής του χειμάρρου του Αγ. Ιωάννου (με συνολική έκταση 387,51 km2).
6) Γι’ αυτό το λόγο και παρά τα τεχνικά έργα που κατά καιρούς έγιναν ο χείμαρρος των Αγ. Αναργύρων μπορεί να προκαλέσει πλημμύρες στην πόλη των Σερρών. Η μέγιστη παροχή των 278 m3/s προέκυψε από τον εμπειρικό τύπο υπολογισμού πλημμυρικής αιχμής των Klement-Wunderlich (maxQ= 5,5.A5/6 ), όπου Α η έκταση σε Km2 της λεκάνης απορροής.
7) Ι. Μπεράτης «Η Πόλη των Σερρών στα τέλη του 19ου αιώνα με τα μάτια του Γκεόργκι Στρέζοφ. Παρατηρήσεις, Σχόλια, Συμπεράσματα», περ. Σερραϊκά Σύμμεικτα 5 (2022) 327.
8) Ι. Μπεράτης, ό.π. σ. 327.
9) Π. Πέννας, Ιστορία των Σερρών, εκδ. Β΄, Αθήναι 1966, σ. 511.
10) Προφανώς λόγω του φόβου του επαναστατικού αναβρασμού που επικρατούσε στην Βαλκανική από Σέρβους και Έλληνες.
11) Νεβάλ Κονούκ, Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα Ι, Άγκυρα 2016, σ.305.
12) Π. Πέννας, ό.π. 305.
13) Εφημ. Το Φως, φ. 2-6-1925, σ.2.
14) Εφημ. Το Φως, φ. 20-1-1935, σ.3.