Του Δημήτρη Θ. Ζάχου
Καθηγητή ΑΠΘ
Αυτό είναι το τρίτο από τα τέσσερα μέρη της εισήγησής μου στην επιστημονική ημερίδα για την μνήμη του Γιάννη Μπάκα, η οποία έγινε στο Δημαρχείο Βισαλτίας στις 8 Νοεμβρίου 2025.
Η θέση της εκπαίδευσης
Σ’ αυτό το σημείο θα πρέπει να τονίσουμε ότι η οργανωμένη, θεσμική εκπαίδευση άρχισε να ενδιαφέρει ιδιαίτερα τόσο τις τοπικές, όσο και τις εθνικές κυρίαρχες ομάδες, όταν με τις μεταρρυθμίσεις άνθισε το εμπόριο, δημιουργούνταν μεγάλες ατομικές και οικογενειακές περιουσίες και άρχισαν να σχηματίζονται οι αστικές τάξεις στα Βαλκάνια. Το ενδιαφέρον για την εκ/ση οφείλονταν στο ρόλο που οι κυρίαρχες ομάδες αναγνώριζαν ότι μπορεί το σχολείο να διαδραματίζει τόσο στην οικονομική ανάπτυξη, όσο και στην επέκταση των συνόρων των κρατών. Έτσι, το ελληνικό, όπως και τα γειτονικά κράτη επιχειρούσε να ιδρύσει σχολεία και εκκλησίες σ’ όλες τις περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που διεκδικούσε. Το βάρος του όμως το έριχνε σε πόλεις και χωριά που δεν ήταν ξεκάθαρες ως προς τους εθνικούς προσανατολισμούς των κατοίκων τους. Οι Νιγριτινοί, με βάση το κριτήριο της θρησκείας και δευτερευόντως της γλώσσας, δεν συμπεριλαμβάνονταν στις εθνικά «προβληματικές» πληθυσμιακές ομάδες, αφού, όπως ήδη τονίσαμε και σύμφωνα με τις περισσότερες σχετικές καταγραφές που έχουμε στη διάθεσή μας, μιλούσαν σχεδόν όλες και όλοι Ελληνικά και ήταν Χριστιανοί ορθόδοξοι. Σαν αποτέλεσμα, η πρωτοβουλία για τη λειτουργία των σχολείων φαίνεται ότι πάρθηκε από τους κάτοικους των δύο κοινοτήτων Νιγρίτης&Σύρπας. Συνηγορία υπέρ αυτής της εκδοχής αποτελεί και επιστολή που έστειλαν οι προύχοντες της Νιγρίτας την 30η Ιουνίου του 1864στον Πρόξενο της Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη με την οποία ζητούσαν να φροντίσει να ενισχύσει την οικοδόμηση νέου δημοτικού σχολείου.
Τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής κατοχής της περιοχής μας, εκτός από σχολεία, υπήρχε και ο μουσικοχορευτικός Σύλλογος η Αρετή, ο οποίος ίδρυσε βιβλιοθήκη, αναγνωστήριο, μαθητικό γυμναστήριο έχοντας ως σκοπό τη μόρφωση των μελών με διδαχή της μουσικής, θεάτρου κα.
Αυτή την περίοδο, φαίνεται ότι ένα -τουλάχιστο- μέρος των Νιγριτινών έδινε ιδιαίτερη σημασία στην εκπαίδευση, αφού όπως αναφέρει ο Abbot (1903, 225), συζητούσαν να στείλουν νέους της περιοχής στη Δυτική Ευρώπη για να μελετήσουν τις τελευταίες βελτιώσεις της βιομηχανίας του μεταξιού. Το σχέδιο αυτό, ανεξάρτητα με το εάν υλοποιήθηκε ή όχι, είναι κατά τη γνώμη μου ενδεικτικό της θέσης της εκπαίδευσης στο αξιακό σύστημα μέρους τουλάχιστον των Νιγριτινών, το οποίο κατά την εμπειρική μου εκτίμηση υπήρξε καθ’ όλο τον 20ο αιώνα ισχυρό και οδήγησε σε ανοδική κινητικότητα ένα σημαντικό ίσως μέρος τους. Στο μεγαλύτερο διάστημα της περιόδου στην οποία αναφερόμαστε λειτουργούσαν στην Νιγρίτα τέσσερα σχολεία πρωτοβάθμιας και ένα δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, τα οποία βοήθησαν πολλούς αποφοίτους τους να συνεχίσουν τις σπουδές του στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και να έχουν πετυχημένες επαγγελματικές διαδρομές.
Η εργασία και η διασκέδαση
Ένα άλλο στοιχείο που σχετίζεται με τις αξίες, τις προτεραιότητες και τις στάσεις των κατοίκων της περιοχής μας είναι ο τρόπος με τον οποίον αντιμετώπιζαν την εργασία. Στη Νιγριτα, όπως και σε όλες τις αγροτικές περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα η εργασία είχε ως βασικό στόχο την επιβίωση των ανθρώπων. Οι αγρότες καλλιεργούσαν τη γη για να έχει η οικογένεια τουςκαι η κοινωνία τα αγαθά που χρειάζεται και όχι για να κερδίσουν, να καταναλώσουν, να αποταμιεύσουν και να επενδύσουν. Η εμπορευματοποίηση της αγροτικής παραγωγής όμως, συνεπίφερε τη βαθμιαία αλλαγή της θέσης που είχε η εργασία στο αξιακό σύστημα των τότε αγροτικών κοινοτήτων, καθώς και του χρόνου που οι άνθρωποι εργάζονταν.