ΜΕΡΟΣ Β
Το κείμενο αποτελεί μια προδημοσίευση από ομότιτλη εργασία με υποσημειώσεις του συγγραφέα για το περιοδικό «Σερραϊκά Σύμμεικτα» της ΕΜΕΙΣ που ο νέος τόμος του προβλέπεται να κυκλοφορήσει το 2021.
Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΠΑ ΚΑΙ Ο ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ
Ο Παπάς στις 23 Μαρτίου 1821 αφού εξόπλισε με τα χρήματά του το πλοίο του Χατζή Βισβίκη (από τη Λήμνο) με όπλα, μπαρούτι κτλ., του γραμματέα του Δημητρίου Οικονόμου, του υπασπιστού Ιωάννου Χατζηπέτρου, του γιο του Γιαννάκη και Σερραίων παλληκαριών εξώρμησε προς τον Άθωνα και συγκεκριμένα στη Μονή Εσφιγμένου για να προετοιμάσει την επανάσταση στο χώρο της Μακεδονίας.
Στις 4 Απριλίου του 1821ο Σουλτάνος με φιρμάνι του ενημερώνει και δίνει οδηγίες για αντιμετώπιση της επανάστασης του Υψηλάντη αλλά και της προσπάθειας διείσδυσης πληρεξουσίων της Φ.Ε. και του Υψηλάντη. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι «…Διένειμον απανταχού έγγραφα και προκηρύξεις, διαλαμβανούσας ότι το κίνημα τούτο είναι δήθεν εθνικόν και άλλα ποικίλα μυθεύματα και ασυναρτησίας, έχοντες ούτω την πεπλανημένηναξίωσιν, ότι διεγείρουν εις επανάστασιν το έθνος» και «…Να εξαντλήσητεόλην σας την εμπειρίαν και να εντείνητε την προσπάθειάν σας, φυλάσσοντες τους ραγιάδες από τας διαβολάς και την παραπλάνησιν εκ των τοιούτων ληστών. Να διορίσητε έμπιστους και πεπειραμένους υπαλλήλους εις τους πορθμούς και τας διαβάσεις, οι οποίοι να κατοπτεύουν τα πρόσωπα, άτινα ήθελαν διέλθει μετημφιεσμένα με επαναστατικά έγγραφα των ληστών τούτων προς τους ραγιάδες, και να μη επιτραπή επί του προκειμένου ουδεμία παράβλεψις και αμέλεια, αλλά να συλληφθούν και εξετασθούν τα εις χείρας των έγγραφα και, εάν ήθελενανακαλυφθή ότι ταύτα ήσαν επιλήψιμα και προεκάλουν την εξέγερσιν των ραγιάδων, να συλλαμβάνητε το μεταφέρον ταύτα πρόσωπον…».
Με την κήρυξη της Επανάστασης 23-25 Μαρτίου του 1821 στην Πελοπόννησο και σε άλλες περιοχές που ακολούθησαν, ο Μαχμούτ διαπίστωσε πλέον ότι ξεσηκώνεται το γένος των Ρωμιών και για να αναχαιτίσει και καταστείλει αυτό, στις 10 Απριλίου 1821 με εντολή του απαγχονίσθηκε στην πύλη του Πατριαρχείου ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄. Επίσης με εντολή του ιδίου συνελήφθησαν και τιμωρήθηκαν επιφανείς Ρωμιοί της Κωνσταντινούπολης.
Οι παραπάνωενέργειες του έχουν διπλή επιρροή. Από τη μια μεριά ενισχύουν και τονώνουν την εχθρότητα των Οθωμανών εναντίον των Ελλήνων και έτσι οι Οθωμανικές Αρχές των Σερρών που από καιρό παρακολουθούν τις τοπικές κινήσεις των Σερραίων Ελλήνων και ενημερώνονται για τη γενικότερη επαναστατική διάθεση του έθνους, ετοιμάζουν σχέδιο αντίστοιχο με του Σουλτάνου για θανάτωση των «Κοτζιαμπασήδων και του Δεσπότη». Το σχέδιο αυτό λίγες μέρες πριν το Πάσχα της 10 Απριλίου 1821 το αποκαλύπτει ο Μοστάμπεης (γιος του Διοικητή Γιουσούφ πασά) στον Νικόλαο Κασομούλη και φυσικά αυτός στον Μητροπολίτη Χρύσανθο. Από την άλλη πλευρά επιδρά αρνητικά και παραλυτικά στη διάθεση του Μητροπολίτη Σερρών και των τοπικών δημογερόντων για τη συνέχιση του αγώνα.Ο Κασομούλης μας πληροφορεί ότι «Την Πέμπτην της Διακαινησίμου [δηλ. στις 14 Απριλίου] ήλθεν η είδησις ότι ο Σουλτάνος εκρέμασεντονΠατριάρχουΓρηγόριον… Ο θάνατος του Πατριάρχου δειλίασεν τον Μητροπολίτην Χρύσανθον και όλους τους επισήμους των Σερρών· άρχισαν να σκέπτωνται πλέον πως να αποφύγουν τον κίνδυνον και όχι πως να κτυπήσουν. Οι χωριάται των Σερρών προδιατεθειμένοι έβλεπαν την αδράνειαν του κέντρου και σιωπούσαν. Ο Εμμανουήλ Παππά από Κωνσταντινούπολιν μετέβη εις Άγιον Όρος· απ’ εκεί ειδοποίησεντοφθάσιμόν του τον Σερρών και λοιπούς παρακινώντας τους να κινηθούν. Πλην το σχέδιονεματαιώθη από το κέντρον και ούτως φυγάδες, τρέχοντες ο μεν απ’ εδώ ο δε απ’ εκεί, πουθενά κέντρον δεν έβλεπεν να στηριχθή κανένας».
Στις 3Μαίου του 1821 νέο φιρμάνι απολύεται από την Υψηλή πύλη προς κάθε Οθωμανική Αρχή των ευρωπαϊκών περιοχών, στο οποίο δίδονται συγκεκριμένες εντολές για τους επαναστάτες: «…Εάν αντιληφθής ότι εν ταις περιφερείαις της δικαιοδοσίας σου υπάρχουν ραγιάδες, οίτινες, μη υπακούοντες εις τας διαταγάς του αρχηγού των πιστών, εκδηλώνουν ανταρσίαν κατ’ αυτού, πάταξον αυτούς διά του ξίφους και πράξον ό,τι υπαγορεύει η υποχρέωσις του ιερού πολέμου, εφαρμόζων την διαταγήν Μου περί λαφυραγωγίας και εξανδραποδισμού, πλην όμως να μη προσβάλης τους βιούντας εν ειρήνη και νομιμοφροσύνη ραγιάδες, τους μετανοούντας εκ των επαναστατών και τους διά παραδόσεως των όπλων επανερχομένους εις την νομιμοφροσύνην και υποτέλειαν, αλλά να λάβης μέτρα περιφρουρήσεως αυτών».
Η ΥΠΟΤΑΓΗ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΣΕΡΡΩΝ ΣΤΙΣ 8 ΜΑΙΟΥ 1821
Ο Μητροπολίτης Χρύσανθος σε αντίθεση με τον όρκο του στη Φ.Ε., με την επιστολή της Φ.Ε. για τον προσήκοντα σεβασμό και υπακοή στον Αλ. Υψηλάντη και στην προκήρυξη του από το Ιάσιο για να εμψυχώσουν οι ποιμένες τον λαό με το ίδιο τους παράδειγμα, διαβλέποντας τους κινδύνους για τη ζωή του, τους δημογέροντες και τους Σερραίους Έλληνες αποφάσισε τον συμβιβασμό και την υποχώρηση στην Οθωμανική κρατούσα εξουσία.
Το Σάββατο 7Μαίου του 1821 παρουσιάζονται ελληνικά καράβια στο Τσάγιεζι [Λιμάνι Αμφίπολης] και χτυπούν τους τούρκους τελωνοφύλακες και παίρνουν τα εμπορεύματά τους. Οι Τούρκοι χωρικοί από την περιοχή παίρνουν τα άρματά τους και μάχονται με τους Έλληνες. Αυτό θεωρείται από τους Οθωμανούς προεστούς των Σερρών (έχοντας πιθανά και πληροφορίες για τις επαναστατικές κινήσεις του Παπά στη Χαλκιδική) η εναρκτήρια εκδήλωση της επανάστασης στην επαρχία Σερρών. Γι’ αυτό αποφασίζουν να εξαπολύσουν γενικό πογκρόμ κατά των Σερραίων Ελλήνων για την επόμενη ημέρα. Το σχέδιο αυτό αποκαλύπτει ο τούρκος Μεχμέτ Μπέης, που είναι δεν είναι σύμφωνος μ’ αυτό, στον ιερέα του Αγ. Νικολάου Σακελλάριο Ιωάννη, μετά του οποίου συνδέοντανμε φιλία.Ακολούθως ο ιερέας ενημερώνει το Μητροπολίτη Χρύσανθο, ο οποίος αποφασίζει να παρέμβει, μαζί με δημογέροντες, την επόμενη μέρα στον πολιτικό Διοικητή (Καϊμακάμη) και να του ζητήσει προστασία για τον πληθυσμό.
Την Κυριακή 8Μαίου 1821, μέραπου ήταν ανοικτή η αγορά των Σερρών, εφαρμόζεται το σχέδιο των τοπικών τουρκικών αρχών σύλληψης ΣερραίωνΕλλήνων ως ομήρων, εφόδων στη Μητρόπολη και σε οικίες προκρίτων καθώς και στο μοναστήρι της Λιόκαλης με σκοπό να κατασχεθούν τα όπλα, να φυλακισθούν οι κατέχοντες αυτά καθώς και οι οργανωτές της επαναστατικής κίνησης, όπως επίσης και να θανατωθούν όσοι πρόβαλλαν αντίσταση, δηλ. να κατασταλεί ολοκληρωτικά, υλικά και ψυχολογικά, κάθε προσπάθεια των Σερραίων για συμμετοχή στον γενικό ξεσηκωμό του γένους.
Ο Στράτης μας πληροφορεί ότι: «Ο Καϊμακάμης μη συμμεριζόμενος τας ιδέας των φανατικών Τούρκων, σπεύδει αμέσως έφιππος μετ’ εφίππων χωροφυλάκων εις την Οθωμανικήνσυνοικίανκραυγάζων και διατάσσων ίνα μηδείς Τούρκος εξέλθη της οικίας του μηδέ να επιχειρήση τι κατά των Χριστιανών διότι θα κρεμασθή. Αι απειλαίανεχαίτισαν τους σφαγείς και η ομογένεια των Σερρών εσώθη. Ην δε ογδόη του Μαίου του 1821, μνήμη του Ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου».
Ο Ν. Κασομούλης, απαθανατίζει διαφορετικά, τα τότε δραματικά γεγονότα των Σερρών, στηριζόμενος σε επιστολή του πατέρα του της 8ηςΜαίου, ως εξής: «Άμα έφθασεν η είδησις των Καραβιών, η ημέρα ήτον Κυριακή και παζάρι, 8η Μαίου· έξαφνα μια φωνή γενική από τους Τούρκους: «Κιλίτζ!» (σπαθί) και πηδήσαντες από τα αργαστήρια και από όπου ήτον ο καθείς, οι μεν εμάζωξαν τους ευρισκομένους χωριάτας αγεληδόν εις τα χάνια, οι δε ώρμησαν εις τα σημαντικά σπίτια. Ο Αμπτούλαγας μόνος του με έως 500 πολιόρκησεν την Μητρόπολιν και ζήτησεν εντός μιας ώρας να φέρουν όλοι οι Ρωμαίοι τα άρματα. Ούτως λοιπόν άρχισαν μικροί-μεγάλοι καιτα παρέδωσαν σχεδόν όλα·εις εμένα εδώ [στο μοναστήρι] ήλθαν μερικοί πρώτον εχθροί μας παλαιοί και δεν ευρέθην <εκεί>·άρπαξαν τα ντουφέκια και τα πιστόλια όλα, το δε μπαρούτι δεν το ηύραν, διότι το είχα εις τον νεροχύτην με ταις στάμναις και δεν το περιεργάσθηκαν. Όλον το πράγμα το άρπαξαν και τώρα ο Μοσθάμπεης τους εφυλάκωσεν να τα επιστρέφουν κλπ.».
Οι Τούρκοι επιτέθηκαν και κατά της οικογένειας του αγωνιζόμενου ήρωαΕμμ. Παπά. Συνελήφθησαν και ρίχθηκαν στη φυλακή (όπου υπέστησαν πολλά μαρτύρια), η σύζυγός του Φαίδρα, ταπαιδιά της Ελένη, Κωνσταντίνος και Αριστείδης, ως και ο αδελφός αυτής Μιχαήλ. Όλα τα περιουσιακά στοιχεία δημεύτηκαν,όλα τα πολύτιμα αντικείμενα και νομίσματα κατασχέθηκαν από τις αρχές καιπυρπολήθηκαν τα καταστήματα και η οικία της οικογένειας.
Για να συνειδητοποιηθεί η τεράστια αντίθεση, το ίδιο χρονικό διάστημα στο επιτελείο του Αγ. Όρους και της Χαλκιδικής, ο Εμμ. Παπάς επιζητεί με έγγραφό του από Υδραίους προκρίτους, την αποστολή πλοίων με σκοπό την εφαρμογή του επιτελικού σχεδίου του Αλ. Υψηλάντη για κατάληψη της πρωτεύουσας της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκης.Συγκεκριμένα ζητά από τους Υδραίους «να διορίσεται δώδεκα αρματωμένα καλά καράβια ανάλογα εις τους βαρβάρους και τυράννους τούτων των μερών. Εξ αυτών τα μεν οκτώ δυνατότερα να διορισθούν να κτυπήσουν συγχρόνως μεθ’ ημών το κάστρον της Θεσσαλονίκης, τα δε τέσσαρα, αν είναι και αδυνατότερα δεν πειράζει, να διορισθούν από Καβάλαν εις το Άγιον Όρος, δίδοντεςορδινίας[εντολές] προς αυτούς να έλθουν εις αντάμωσίν μου, και συνομιλούντες να λάβουν τας οδηγίας μου».
ΚΡΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΤΑΓΗ
ΤΗΣ 8ης ΜΑΙΟΥ 1821
Από την προηγούμενη αντιπαράθεση των χωρίων μπορούμε να έχουμε μια βάσιμη αντίληψη του τι συνέβη στα Σέρρας την 8 Μαίου 1821. Η ιθύνουσα Οθωμανική διοίκηση είχε πληροφορίες για τις κινήσεις των Σερραίων Ελλήνων (προμήθεια οπλισμού και αποθήκευσή του). Από την ημερομηνία της 10ης Απριλίου 1821 (απαγχονισμός Πατριάρχη Γρηγορίου) είχε εκπονήσει σχέδιο θανάτωσης Κοτζαμπάσηδων, Δεσπότη και ίσως των οργανωτών της οχύρωσης του μοναστηριού της Λιόκαλης. Περίμεναν την κατάλληλη ευκαιρία για να δράσουν.
Ο Εμμανουήλ Παπάς από τη στιγμή της άφιξης του στο Άγιο Όρος στις 23 Μαρτίου του 1821, αποδόθηκε σε συστηματική προσπάθεια να προετοιμάσει οργανωτικά τις δυνάμεις του ελληνισμού της Μακεδονίας με στόχο τη κατάληψη της Θεσσαλονίκης. Για το λόγο αυτό παρότρυνε και προσπάθησε να συντονίσει τον ελληνισμό της Μακεδονίας να ξεσηκωθεί και ο ίδιος συγχρόνως με την άμεση υποστήριξη της εξέγερσης της Χαλκιδικής ανέμενε αρματωμένα πλοία από Ύδρα για να επιτεθεί κατά των οθωμανικών δυνάμεων Θεσσαλονίκης. Οι κινήσεις του μέχρι τα μέσα του Μαίου είναι βέβαιο ότι έγιναν γνωστές τουλάχιστον από τις οθωμανικές αρχές Θεσσαλονίκης, Σερρών, Χαλκιδικής.
Στις Σέρρες, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο Κασομούλης, το σχέδιον(του ξεσηκωμού εναντίον της οθωμανικής αρχής)εματαιώθη από το κέντρον, δηλ. από τον ίδιο τον μητροπολίτη Χρύσανθο. Άμεση συνέπεια αυτής της ματαίωσης ήταν οι σερραϊκές επαναστατικές δυνάμεις να «βραχυκυκλωθούν» ή όπως γλαφυρά το περιγράφει ο Κασομούλης «ούτως φυγάδες, τρέχοντες ο μεν απ’ εδώ ο δε απ’ εκεί, πουθενά κέντρον δεν έβλεπεν να στηριχθή κανένας».
Η άφιξη ελληνικών πλοίων στις 7 Μαίου 1821 στην Αμφίπολη και η πολεμική συμπλοκή με τις οθωμανικές τελωνειακές αρχές αποτέλεσε το κρίσιμο χρονικό σημείο, για εφαρμογή του σχεδίου των σερραϊκών οθωμανικών αρχών, όχι απλώς θανάτωσης των ηγετικών στοιχείων του ελληνισμού αλλά γενικού πογκρόμ. Ο Μητροπολίτης Χρύσανθος, έχοντας πληροφορία, μία μέρα πριν, για αυτό το σχέδιο εξόντωσης, το καταγγέλλει στον πολιτικό διοικητή, ο οποίος κινούμενος σύμφωνα με τις γενικές οδηγίες της Υψηλής Πύλης, το απέτρεψε. Όμως ο διοικητής σε συμφωνία με τις στρατιωτικές αρχές Σερρών απαίτησαν την παράδοση όλου του αποθηκευμένου οπλισμού, έθεσαν σε ομηρία στα χάνια μεγάλο μέρος των πολιτών, πολιόρκησαν την μητρόπολη και σπίτια δημογερόντων και έλεγξαν όλους τους χώρους της οχυρωμένης μονής της Λιόκαλης. Επίσης λεηλάτησαν και έκαψαν το σπίτι και τα καταστήματα της οικογένειας του Εμμανουήλ Παπά. Σε όλες αυτές τις κινήσεις των Τούρκων είχαν και τη βοήθεια των ατάκτων (Βασιβοζούκων) για τους οποίους οι εξοντώσεις και οι λεηλασίες ήταν «δώρο θεού». Με την παράδοση του οπλισμού των Σερραίων προυχόντων και αγωνιστών και τη φυλάκιση τους, κατέρρευσε όλη η πολύχρονη μεθοδική προσπάθεια επανάστασης του κέντρου και της περιφερείας των Σερρών.
Ήδη στην προηγούμενη παράγραφο περιγράψαμε στην αρχή το τραγικό δίλλημα στο οποίο βρέθηκε ο επαναστατικός ηγέτης των Σερρών μητροπολίτης Χρύσανθος, από τις 14 Απριλίου 1821 μέχρι της 7 Μαΐου 1821. Η δράση του στον αγώνα του γένους μέχρι τον απαγχονισμό του Πατριάρχη κρίθηκε από τη Φ.Ε. γενικά ως ικανοποιητική. Μετά την 14 Απριλίου όμως επέδειξε αδράνεια, αδυναμία και φόβο, τα οποία είχαν άμεση επίδραση στο ηθικό των προυχόντων και όλων των αγωνιστών.
Ο Πέννας σε κριτική του παρατηρεί ότι: «Αλλά η αδράνεια και η αδυναμία του Κέντρου των Σερρών προς δράσιν ήτο απολύτως δικαιολογημένη. Διότι η από μακρού χρόνου απουσία του Εμμανουήλ Παπά εκ Σερρών και το απαράσκευον των κατοίκων, αλλά και η υπό του Γιουσούφ Πασά διατήρησις εντός της πόλεως πάντοτε μεγάλης στρατιωτικής δυνάμεως εκ Τουρκαλβανών, δεν ήσαν ευνοϊκαί προϋποθέσεις διά την ευόδωσιν οιουδήποτε, έστω και καλώς ωργανωμένου κινήματος. Αλλά και στρατεύματα υπολογίσιμα εάν δεν υπήρχον, ο εντός και εκτός της πόλεως πυκνός Τουρκικός πληθυσμός ήτο αρκετός, να καταπνίξη με τον αφυπνισθένταφανατισμόν του πάσαν απόπειραν, εις το αίμα».
Ο Πέννας έμμεσα μας αφήνει να εννοήσουμε ότι δυστυχώς στα Σέρρας την εποχή εκείνη, δεν υπήρχαν άνθρωποι της κράσης, του πόθου και της επιρροής του Εμμ. Παπά να αναλάβουν τα ηνία της πολεμικής και διοικητικής οργάνωσης της επανάστασης των Σερρών. Επίσης είναι σωστή η παρατήρησή του για πυκνό Τουρκικό πληθυσμό. Ο νεαρός Ν. Κασομούλης και ο έμπειρος πατέρας του Κώστας πρόσφεραν αρκετά για την προετοιμασία του κινήματος. Όμως, αν και μέλος της Φ.Ε. που είχε επαφές με τον μητροπολίτη Χρύσανθο και γιος ενός έμπειρου οργανωτή της μονής Λιόκαλης, στο βιβλίο του Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Ελλ. Επαναστάσεωςγια τις κρίσιμες στιγμές της 8ηςΜαίου, δεν αναφέρει την εκπόνηση κάποιου συγκροτημένου τοπικού σχεδίου δράσης (ποιοι θα δράσουν και πως, ποιο θα ήταν οι στόχοι εξουδετέρωσης και σε πιο χρονικό διάστημα) αλλά μόνο προετοιμασία χωρικής αποθήκευσης όπλων. Αυτό είχε ως συνέπεια τον αιφνιδιασμό των Σερραίων από τους Οθωμανούς, την παράδοση του οπλισμού και συνακόλουθα την πλήρη ψυχολογική κατάρρευσή τους. Αυτό καταφαίνεται στο σημείωμα της 8 Μαίου του πατέρα Κασομούλη, που διέσωσε αυτούσιο ο ίδιος στα Ενθυμήματα και απευθυνότανε σε αυτόν: «Εν τοσούτω φύγε διά την πατρίδα, και έρχομαι και εγώ. Κώνστας Κασομούλης πατήρ σου».
Έτσι κύριο στοιχείο της ματαίωσης της Επανάστασης έπαιξε η αδυναμία, ο φόβος και οι μεγάλες ευθύνες για τις ζωές των Σερραίων (αγωνιστών και γυναικόπαιδων) που θα αναλάμβανε ο Μητροπολίτης. Δεν είναι εύκολο να κρίνει κανείς σε εκείνες τις δραματικές ιστορικές στιγμές τις αποφάσεις των πρωταγωνιστών. Σίγουρα όμως μπορεί ο μελετητής να έχει καλύτερη εκτίμηση των πραγμάτων γνωρίζοντας από τα απομνημονεύματα, έγγραφα και τις στάσεις ζωής τον χαρακτήρα του ανθρώπου.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Στην αρχή τηςεργασίας είχαμε διατυπώσει το ιστορικό ερώτημα αν συμμετείχε ο Ν. Σερρών και πιο σωστά αν οι ελληνικές δυνάμεις του Ν. Σερρών συμμετείχαν και με ποιον τρόπο στον αγώνα του γένους για την απελευθέρωση του; Από τα εκτεθέντα παραπάνω είμαστε σε θέση να το απαντήσουμε.
Αποδεικνύεται ότι αν και έγιναν από τις ελληνικές δυνάμεις των Σερρών, με καθοδήγηση κυρίως του μητροπολίτη, της δημογεροντίας και των φιλικών που έδρασαν στον τόπο, σοβαρές οργανωτικές προσπάθειες για προετοιμασία της επανάστασης του, την κρίσιμη στιγμή και παρά τη σαφή εντολή του αρχηγού των επαναστατικών δυνάμεων της Μακεδονίας Εμμανουήλ Παπά να επαναστατήσουν, ο μητροπολίτης κυρίως αλλά και η δημογεροντία των Σερρών, από φόβο και αδυναμία, δεν εμψύχωσαν τις τοπικές λαϊκές δυνάμεις, δεν μπόρεσαν να αρθούν στο ύψος του συνολικού επαναστατικού φρονήματος του γένους, με αποτέλεσμα την ψυχολογική κατάρρευσή τους και την πλήρη υποταγή στην οθωμανική εξουσία των Σερρών.
#PressGreece
#ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
